Opowieść o dwóch Zamczyskach

Około 10km od Łysogór, pomiędzy drogą krajową 74 a wojewódzką 764 ciągnie się pasmo Orłowińskie. Bierze swój początek w pobliżu Łagowa a kończy przy Daleszycach, przełomem rzeki Belnianki. Od południa przylega do niego pasmo Cisowskie, a oba zalesione pasma tworzą Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy, jeden z pięciu, otaczających niejako Świętokrzyski Park Narodowy.

Na terenie i w otulinie Parku Krajobrazowego znajdują się cztery rezerwaty. Dwa torfowiskowe, Białe Ługi i Słopiec oraz rezerwat Cisów w którym nie ma… cisów. Pomnikowe okazy tych drzew rosną za to przy plebani we wsi… Cisów.

Ale to nie jedyny mylący aspekt tegoż terenu. Czwartym chronionym obszarem o tej randze jest leśny rezerwat, gdzie znajdują się także archeologiczne zabytki – Zamczysko. Żeby Nam i wszystkim zainteresowanym było łatwiej się rozeznać niecałe 3km na południe od niego jest miejsce, w którym również również są wątki archeologiczne, a zwie się ono… Zamczysko. Tyle, że to nie rezerwat, a góra.

Ale może zacznijmy od początku…

Zamczysko jako jedna ze Śnięt… Świętych Gór Słowian

W tym miejscu, należy nadmienić, że w regionie świętokrzyskim na kilku wzniesieniach odkryto wały, które uznaje się za pozostałości po dawnych, przedchrześcijańskich, słowiańskich kultach. Najsłynniejszymi są te otaczające szczyt Łysej Góry, miejsca gdzie dziś stoi klasztor świętokrzyski. Widać je najlepiej ze schodów prowadzących na gołoborza.

Kolejne ślady po dawnych wałach znajdują się na Górze Grodowej w Tumlinie obok Kielc, w rezerwacie o wiele mówiącej nazwie „Kręgi kamienne” . Po II wojnie światowej opisano także trzy okrężne kamienne wały, które otaczają szczyt Góry Dobrzeszowskiej. Czwartym miejscem jest właśnie rezerwat Zamczysko.

W latach 80-tych XX wieku zostało ono przebadane archeologicznie i niestety, jak to często w takich przypadkach bywa, pełna dokumentacja wykopalisk nie została publikowana. Wiemy jednak, że wały otaczające wzniesienie są trzy, a tarasy między nimi dwa. Struktury te powstały prawdopodobnie podczas procesu niwelacji szczytu. Według badaczki Eligii Gąssowskiej system przejść pomiędzy nimi ma tworzyć zamierzony układ charakterystyczny dla podobnych znanych obiektów. Założenie datuje się na przełom IX i X wieku.

Które bóstwa były czczone w tych miejscach? Tego na pewno nie dowiemy się nigdy, gdyż niepiśmienni wyznawcy dawnych słowiańskich religii na naszych ziemiach nie zostawili po sobie żadnych tekstów.

Mamy dostęp do źródeł zagranicznych np. ruskich, czy też do relacji duńskiego kronikarza Saxo Grammaticusa, opisującego świątynię boga Świętowita na wyspie Rugia. Archeolodzy i historycy muszę więc badać analogie, snuć hipotezy, a te dotyczące Zamczyska mają się tak:

Na szczycie Łysej Góry, zwanej także Łyścem, mieścił się główny ośrodek kultowy w okolicy, a w oddalonym od niego o 11km Zamczysku oddawano cześć Matce Ziemi, bogini płodności zwanej Mokoszą. Niewielka odległość i widoczność tego miejsca z ośrodka na Łyścu pozwala domniemywać, że oba święte miejsca były w jakiś sposób połączone. Skąd przypuszczenie, że na Zamczysku wznoszono modły do Mokoszy? Od podobnej imieniu bogini nazwy miejscowości, która leży u stóp Zamczyska, czyli od Makoszyna.

A co z drugim Zamczyskiem?

Na Górze Zamczysko położonej nad Widełkami również znajdują się pozostałości po średniowiecznych budynkach o przeznaczeniu czysto militarnym i są o kilkaset lat młodsze od tych z rezerwatu. Datujemy je na XIII-XIV wiek. Badacze przypuszczają, że stały tam dwie drewniane wieże obronne połączone wałem ziemnym. Fortyfikacje były umieszczone w doskonałym punkcie obserwacyjnym i obronnym na skraju szczytu, nad ostrym spadkiem terenu. Dziś doskonale widać stamtąd pasmo Ociosęckie, drogę prowadzącą do Rakowa i samo dawne miasteczko, słynne kiedyś z ariańskiej akademii.

Z Górą Zamczysko związana jest też legenda o XIX-wiecznym żydowskim zbóju Tewelu i jego bandzie, która tutaj miała swoją kryjówkę. Rozbójnik ten ukradł ponoć z pobliskiego kościoła we wsi Cisów czarcią łapkę, przedmiot przynoszący szczęście. Być może i sprzyjała mu dzięki temu fortuna, bo rabusiów w końcu złapano, ale hersztowi udało się zbiec na Węgry. Zresztą ze wspomnianym kościołem związana jest inna diabelską opowieść. O tym innym razem.

Jak odnaleźć i rozróżnić Zamczyska?

Rezerwat Zamczysko znajduje się na górze Wysokówce nad wsią Makoszyn. Czy będą z niego jakieś zdjęcia? Niestety nie, ponieważ nie przebiega przez niego, wbrew informacjom do znalezienia na oficjalnych portalach, żaden szlak czy ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza. Zatem wstęp na jego teren jest niedozwolony. Kiedyś biegł tamtędy żółty szlak i chyba warto go przywrócić, by ponownie udostępnić to miejsce zainteresowanym.

Natomiast Góra Zamczysko leży przy niebieskim szlaku im. Edmunda Padechowicza, którym można przewędrować z Łagowa przez Daleszyce, Kielce, aż do Chęcin. Cały liczy 69 kilometrów i pokonanie go spokojnym, turystycznym tempem zajmuje 3 dni marszu. Tempem niespokojnym dwa, a bardzo niespokojnym, powiedziałbym nawet, że ultramaratońskim dzień jeden.

I tu powoli opowieść o dwóch Zamczyskach, których bliskie położenie i to samo miano wywołuje nieco zamieszania i pomyłek, dobiega końca. No dole mapki, kilka słów podsumowania, linki i galeria.

Remedium na przyszłe nieporozumienia

Identycznych lub podobnych sobie nazw jest w regionie oczywiście więcej. U stóp Góry Zamczysko leży miejscowość Nowa Huta, a niedaleko Świętego Krzyża Huta Nowa. Swego czasu nie mogłem ustalić telefoniczne konkretów pieszego rajdu, dopóki nie oświeciło mnie, że rozmawiamy z kierownikiem grupy o dwóch rożnych miejscach.

Odwiedzający Świętokrzyskie po raz pierwszy często mylą też Łysicę z Łysą Górą i na odwrót.

Jak rozsupłać te wszystkie zawiłości i podobieństwa lokalnego nazewnictwa? Najlepszym wyjściem będzie wynajęcie zorientowanego w temacie przewodnika świętokrzyskiego. Do usług.

Przydatne linki:

Geoportal i mapy laserowych skanów terenu (najlepiej przeglądać na komputerze):

Rezerwat Zamczysko na górze Wysokówce i wyraźnie widoczny jeden z wałów.

Założenie obronne na Górze Zamczysko. Czy są to ślady po dwóch wieżach i wale lub palisadzie między nimi?

Na blogu:

Co się jeszcze może zdarzyć, gdy ta sama nazwa przypisywana jest zbyt wielu znaczeniom? Wyjaśnia to wpis o nieporozumieniach, które wynikły kiedyś między Gabrysią a Radkiem podczas wyprawy do Nowej Słupi.

Poza tym na szlaku niebieskim w Sędku opodal Łagowa, Renatę i Radka spotkała pewna nieprawdopodobna przygoda.

Zdjęcia ze szlaku

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

•